Μια κουβέντα για το Μάη του 68 ανάμεσα στο Νίκο Θεοδοσίου, τον Τέο Ρόμβο και τον Κώστα Φέρρη στην εκπομπή της Ντέπυ Βρεττού «Μουσική σε 24 Καρέ…» στο Πρώτο πρόγραμμα της ΕΡΤ, Τετάρτη 23 Μαΐου 2018
Απομαγνητοφώνηση: Θόδωρος, Μαριάνθη
μουσική: Aphrodite’s Child, “The system” – “Do it”
ΒΡΕΤΤΟΥ: Α’ Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας. Καλώς ήρθατε, καλώς βρεθήκαμε. Θα πάμε παρέα μέχρι τις 12, Μουσική σε 24 Καρέ… και θα συνεχίσουμε το αφιέρωμα για το Μάη του ’68. Λίγο πριν αποχαιρετίσουμε το Μάιο του 2018 και μέσα στο πλαίσιο αυτό της γιορτής θα λέγαμε για τα 50 χρόνια από εκείνη την επανάσταση που άλλαξε για πολλούς πολλά, για κάποιους τίποτα αλλά έχουμε τους ανθρώπους σήμερα να μας πουν ποιες ήταν οι συνέπειες του Μάη του ’68 και πώς φτάσαμε εδώ, στο Μάη του 2018. Λοιπόν, ξεκινήσαμε με Aphrodite’s Child, από το διπλό άλμπουμ «666» του 1972, που ήταν μία από τις όμορφες συνέργειες εκείνης της παρέας που είχε βρεθεί τότε στο Μάη του ’68, του Βαγγέλη Παπαθανασίου, του Κώστα Φέρρη, του Ντέμη Ρούσσου. Ένα κομμάτι που ακούστηκε πάρα πολύ, ήταν το μεγάλο σουξέ και γράφτηκε μες στο Μάη του ’68 ήταν το «Rain and Tears» αλλά και αυτό το άλμπουμ είχε αρκετές επιρροές από το Μάη του ’68.
Λοιπόν, είμαι εδώ με τον Νίκο Θεοδοσίου. Νίκο, χαίρομαι που είσαι και πάλι εδώ.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Καλησπέρα. Με υποχρέωσες να ξανάρθω. Μάλλον πιθανόν οι ακροατές οι οποίοι σχολίασαν την προηγούμενη εκπομπή, η οποία παρότι κράτησε μία ώρα, είπαν ότι δεν είπαμε πολλά πράγματα. Ε, γι’ αυτό λοιπόν είπαμε να συνεχίσουμε. Αλλά σήμερα, όχι, δεν θα είμαι μόνος μου εδώ. Δεν είμαστε μόνο εμείς στο στούντιο. Θα έχουμε και δύο καλεσμένους. Εγώ θα ήθελα να δώσω έναν τίτλο στη σημερινή εκπομπή. Θα το έλεγα: «Οι Αμετανόητοι». Από πού βγήκε αυτός ο τίτλος; Από μία ανάρτηση του Κώστα του Φέρρη, πριν από 2 μέρες, οπού ουσιαστικά μίλαγε για την κατάληψη του Ελληνικού Περιπτέρου, που υπ’ όψιν συμπίπτει με αυτές τις μέρες, δηλαδή την κατάληψη του Περιπτέρου στην Πανεπιστημιούπολη του Παρισιού από Έλληνες αντιστασιακούς, η οποία έγινε 21 του Μάη. Μέσα σε αυτούς φυσικά ήταν και ο Κώστας ο Φέρρης, όπως και ο Τέος Ρόμβος, ο οποίος μπορεί να μας ακούει αυτή τη στιγμή αλλά θα τον καλέσουμε να μας πει περισσότερα σε λίγο. Λοιπόν, αυτοί…
ΒΡΕΤΤΟΥ: Όχι, τους έχουμε και τους δύο στη γραμμή.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Και οι δύο στη γραμμή είναι; Λοιπόν, χαίρομαι.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Είμαστε μεγάλη παρέα.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Τεό, καλησπέρα, Κώστα καλησπέρα, μας ακούτε;
ΡΟΜΒΟΣ: Ακούω, ακούω.
ΦΕΡΡΗΣ: Ο Φέρρης είμαι. Γεια σου Τεό.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Χαίρομαι πολύ που μετά από 50 χρόνια…
ΦΕΡΡΗΣ: Έχουμε χρόνια να μιλήσουμε.
ΡΟΜΒΟΣ: Ναι γαμώ το. Όχι πολλά όμως, όχι πολλά.
ΦΕΡΡΗΣ: Γεια σου Τεό.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Γεια σας κι από μένα. Χαίρομαι ιδιαίτερα που είστε εδώ. Έχουμε κάνει μια παρέα τεσσάρων. Οι τρεις ήσασταν, είστε και σεις ήρωες του Μάη του ’68, τρεις Έλληνες που ήσασταν εκεί κι άφησε ο καθένας το δικό του στίγμα στην πορεία της ζωής του.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Λοιπόν, εγώ είπα ότι θέλω να δώσω έναν τίτλο στη σημερινή εκπομπή: Οι Αμετανόητοι. Με αφορμή μια ανάρτηση, όπως είπα, του Κώστα του Φέρρη, σε κάτι το οποίο είχε γράψει στον τοίχο της Πανεπιστημιούπολης – θα το διαβάσω αυτό, γιατί μ’ αρέσει πάρα πολύ – οπού σχολίαζε δηλαδή ότι αν ήτανε σήμερα να γράψει κάτι μάλλον θα έγραφε το ίδιο. Γι’ αυτό λέω είναι αμετανόητοι. Πιστεύω ότι και ο Τέος αποκεί μακριά, από τη Σύρο, που συμμετέχει σ’ αυτή την κουβέντα, το ξέρω πολύ περισσότερο γιατί είναι κάτι παραπάνω από φίλος, είναι αδελφός, ναι, είναι αμετανόητος. Δηλαδή πιστεύω ότι ακόμα και με πατερίτσες – ακόμα δεν έχουμε – νομίζω πάλι το ίδιο θα κάναμε. Έτσι δεν είναι;
ΦΕΡΡΗΣ: Εγώ πιστεύω ότι… καταρχήν το κείμενο αυτό το χρωστάμε, την ανάρτηση αν θες της προκήρυξής μου, το χρωστάμε στον Τεό, εκείνος το έχει σώσει.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Ο Τέος, αν δεν κάνω λάθος, μπορεί να μας διορθώσει, νομίζω ότι το έχει αναρτήσει. Η φωτογραφία όμως πρέπει να είναι ενός παιδιού που την διέσωσε, κι είναι οι μόνες φωτογραφίες από την κατάληψη του Ελληνικού Περιπτέρου. Είναι ο Ζάκης ο Κουνάδης, ο οποίος έχει φωτογραφίες όμως μόνο από τα συνθήματα στους τοίχους, δεν έχει πρόσωπα, γιατί ως γνωστόν βέβαια όλοι για λόγους παρανομίας τον καιρό εκείνο… Λοιπόν, εγώ θα ήθελα, εκτός αν Κώστα το έχεις εσύ μπροστά σου αυτό το κείμενο να το διαβάσεις, ή να το διαβάσω εγώ;
ΦΕΡΡΗΣ: Διάβασ’ το εσύ καλύτερα, γιατί είσαι και πιο κοντά στο μικρόφωνο, όσο να ’ναι…
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Οκέυ. Λοιπόν, το κείμενο του Κώστα του Φέρρη, το οποίο είναι εκπληκτικό γιατί είναι, ναι μεν μπορεί κανένας να πει ότι είναι ένα μεγάλο σύνθημα αλλά είναι γραμμένο σαν ποίημα, μου θυμίζει πάρα πολύ νταντά, σουρρεαλιστές. Λοιπόν, λέει: «Ο “πεμπτοφαλαγγίτης” / ο “χαφιές” / ο “πουλημένος” // ο “ρεβιζιονιστής” / ο “ρεφορμιστής” / ο “ψευτοεπαναστάτης” // ο “τροτσκιστής” / ο “μαρξιστής-λενινιστής” / ο “μαοϊκός” / ο “αναρχικός” // είναι σχήματα / μέσα στα οποία / μας τοποθετεί / το σύστημα / για να μας εμποδίζει / να μετασχηματιζόμαστε. // Μην κλείνεσθε και / μην κλείνετε τους άλλους / σε σχήματα. // Μην παίζετε το παιχνίδι / του συστήματος. // Ας μάθουμε να αντιμετωπίζουμε το άτομο / ελεύθερο, / για να μπορέσει να γίνει πραγματικά ελεύθερο!»
Λοιπόν, το ζητούμενο ήταν η ελευθερία τον καιρό εκείνο. Το ζητούμενο είναι και τώρα. Ο Θόδωρος δεν έχει μιλήσει, ο Τέος, μέχρι τώρα. Να μας πει, πώς μπήκε σ’ αυτή την ιστορία;
ΡΟΜΒΟΣ: Εγώ να πω δυο κουβέντες καταρχήν γενικότερα. Μετανοημένος, όχι, αμετανόητος δεν ξέρω, αλλά ούτε μετανοημένος αισθάνθηκα ποτέ μου ούτε και τώρα βεβαίως. Έτσι; Δεν είμαι, συγνώμη για την έκφραση, δεν υπήρξα και δεν είμαι πουτάνα. Ο Κώστας υπήρξε κατά κάποιον τρόπο στη ζωή μου εκεί την παρισινή οδηγός σε αυτό που έμελλε να κάνω εκείνες τις μέρες και σε αυτό που προχώρησα αργότερα.
ΦΕΡΡΗΣ: Πω, πω, με συγκινείς Τεό.
ΡΟΜΒΟΣ: Είναι αλήθεια, αγαπημένε φίλε, είναι αλήθεια. Και προσπάθησα κάποιες λίγες φορές να σου το εκφράσω με διάφορους τρόπους. Λοιπόν, ήτανε για μένα ένας άνθρωπος, με το που ήρθε στο Παρίσι, έτυχε να έρθει κάποιο καιρό μετά από εμένα που ήμουνα εκεί πέρα, και τον πρωτοείδα με τα ωραία μακριά του μαλλιά, τον είδα μαζί με τον Κωνστανταράκο μάλιστα, ήτανε μαζί και δυο κοπελίτσες από τη Θεσσαλονίκη, και ήταν πάρα πολύ όμορφοι. Δηλαδή ήτανε κάτι που εξέπεμπε ελευθερία. Αυτό το ζευγάρι δηλαδή του Κώστα με την κοπελίτσα – δεν θυμάμαι πώς την λέγανε Κώστα…
ΦΕΡΡΗΣ: Ε, ναι, τώρα τρέχα γύρευε.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Μην κάνουμε αποκαλύψεις.
(γέλια)
ΡΟΜΒΟΣ: Ωραία. Ήτανε λοιπόν ένα ζευγάρι που εκπέμπανε απόλυτη ελευθερία, και ερχόντουσαν από μια άθλια κατάσταση στην Ελλάδα, έτσι, δηλαδή την είχανε κοπανήσει, κοινώς την είχανε κάνει οι άνθρωποι. Λοιπόν, εκείνο τον καιρό για μένα ήτανε ένας άνθρωπος που έσφυζε από ζωντάνια, Έλληνας, που ήτανε κι ένιωθε απόλυτα ελεύθερος. Τη μελαγχολία έβλεπα στους φίλους Έλληνες συνήθως. Μετά από λίγο καιρό βέβαια συναντήθηκα και με τον Νίκο τον Θεοδοσίου, με τον οποίο κολλήσαμε και γίναμε ένα. Και μάλιστα, ο Κώστας ήτανε ο πρώτος, όταν εμείς ξεκινήσαμε να κάνουμε σινεμά, που μας βοήθησε να πούμε να κάνουμε μοντάζ…
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Πράγματι, να συμπληρώσω εγώ, θυμάμαι με πάρα πολύ μεγάλη συγκίνηση αυτές τις εικόνες, όταν γυρίσαμε – μάλλον ήταν η ταινία δικιά σου, δεν ήταν δικιά μου – αυτή την ταινία, την πρώτη σου, που της είχες δώσει και τον τίτλο «1». Εγώ έκανα κάμερα τον καιρό εκείνο. Και μετά, αν θυμάμαι καλά, πρέπει να ’χαμε νοικιάσει κάποια μουβιόλα νομίζω, οπότε κάλεσες Τεό τον Φέρρη κι ήρθε να κάνει μοντάζ. Κι εμένα μου έκανε εντύπωση βέβαια, γιατί εμείς ήμασταν πιτσιρικάδες τότε, ο Κώστας ήδη είχε μία παρουσία στον κινηματογράφο και μία εμπειρία, και παρ’ όλα αυτά ήρθε με κάποιους πιτσιρικάδες που μόλις είχε γνωρίσει τότε να βοηθήσει να κάνουνε το μοντάζ εκείνης της ταινίας. Επαναλαμβάνω, το θυμάμαι με πάρα πολύ μεγάλη συγκίνηση, και φυσικά από τότε υπάρχει μια πάρα πολύ μεγάλη εκτίμηση στον Κώστα.
ΡΟΜΒΟΣ: Ναι.
ΦΕΡΡΗΣ: Και από μένα ρε παιδιά, τώρα με συγκινείτε. Θυμάστε πράγματα που είναι… πω, πω. 50 χρόνια.
ΡΟΜΒΟΣ: Ρε Κώστα, μας έχουνε χαράξει αυτά τώρα.
ΦΕΡΡΗΣ: Έχεις δίκιο, έχεις δίκιο.
ΡΟΜΒΟΣ: Μας έχουνε χαράξει. Μετά λοιπόν, αυτός ο άνθρωπος, που για μένα δηλαδή έδειχνε έναν ελεύθερο, απόλυτα ελεύθερο άνθρωπο, που δεν θα μπορούσε να μείνει σ’ αυτή τη χώρα εδώ πέρα που ζούμε τώρα, που ήτανε τότε πραγματικά σκλαβωμένη, έτσι, υπήρχε δηλαδή απαγόρευση συζητήσεων, απαγόρευση να μιλήσει κανείς για πολιτική κ.τ.λ.
ΦΕΡΡΗΣ: Ανυπόφορο.
ΡΟΜΒΟΣ: Βλέπω λοιπόν ξαφνικά μπροστά μου έναν άνθρωπο που έσφυζε από ζωντάνια και ελευθερία. Ε, αυτό ήτανε για μένα ένα πράγμα που με χάραξε, όπως είπα. Εκείνο τον καιρό, λίγο πριν το Μάη, δουλέψαμε, έτυχε να δουλέψουμε σε μια ταινία πάρα πολλοί Έλληνες κομπάρσοι. Το θυμάσαι Κώστα.
ΦΕΡΡΗΣ: «La Bande à Bonnot», «Η Συμμορία Μπονό» του Φουραστιέ.
ΡΟΜΒΟΣ: Exactly! Λοιπόν, δουλέψαμε ως κομπάρσοι. Εγώ ήμουν ένας απλώς Ζουάβος, δηλαδή ένας απλός Αλγερίνος χωροφύλακας ας πούμε, στρατιώτης ας πούμε τέλος πάντων…
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Κι ο Κώστας μπάτσος ήτανε!
ΡΟΜΒΟΣ: Ναι, ναι. Όχι, εγώ ήμουνα χωροφύλακας, κάτσε.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Ο Κώστας ήταν αξιωματικός;
ΡΟΜΒΟΣ: Ο Κώστας ήτανε μυστικός μπάτσος!
(γέλια)
ΡΟΜΒΟΣ: Είχε επιτελέσει το ύψιστο καθήκον να σκοτώσει να πούμε το κάθαρμα, το αναρχικό κάθαρμα. Τον Μπονό.
ΦΕΡΡΗΣ: Την εποχή που εγώ ήμουν αναρχικός δε.
ΡΟΜΒΟΣ: Βεβαίως, βεβαίως. Αναρχικός κι εσύ, αναρχικός κι εγώ. Και ανέλαβες να πούμε το σκληρό ρόλο να καθαρίσεις…
ΦΕΡΡΗΣ: Για ένα μεροκάματο.
ΡΟΜΒΟΣ: Ναι, ναι, ακριβώς, ακριβώς. Και εκεί είχε μαζευτεί πια όλος ο ελληνισμός, όλοι οι κινηματογραφιστές. Εγώ θυμάμαι, – δεν ξέρω εσύ ποιους θυμάσαι – πάντως εγώ θυμάμαι τον Γιάννη τον Φραγκάκη, τον Γιώργο τον Κατακουζηνό, τον αγαπημένο Γιώργο με τη μικρή ψιλή φωνούλα του, τον Νίκο Παναγιωτόπουλο.
ΦΕΡΡΗΣ: Ο Νίκος […] ερχότανε…
ΡΟΜΒΟΣ: Τον Τίτο τον Πατρίκιο, Ζουάβος κι αυτός.
ΦΕΡΡΗΣ: Ο Αχιλλέας Θεοφίλου, τον θυμάσαι τον Αχιλλέα;
ΡΟΜΒΟΣ: Ναι, ναι, βεβαίως.
ΦΕΡΡΗΣ: Κόσμος και κοσμάκης.
ΡΟΜΒΟΣ: Ναι, πολύς κόσμος.
ΦΕΡΡΗΣ: Ο Σταύρακας ο Κωνστανταράκος. Όλοι.
ΡΟΜΒΟΣ: Ναι, ο Κωνστανταράκος είχε αναλάβει κιόλας βοηθός…
ΦΕΡΡΗΣ: Ναι, ήτανε φίλος με τον βοηθό του Φουραστιέ. Εκείνος μεσολάβησε και μας πήρανε. Κι έπαθε πλάκα ο σκηνοθέτης. Έδωσε κάτι εντολές στον βοηθό του και μέχρι να τελειώσει τη φράση στα γαλλικά εμείς είχαμε πάρει τις θέσεις. Λέει, τι έγινε λέει στον βοηθό του. Δεν κατάλαβες λέει, δεν έχεις απλώς γαλλομαθείς αλλά έχεις γαλλομαθείς σκηνοθέτες.
(γέλια)
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Εγώ να σας ρωτήσω κάτι; Έχω την εντύπωση ότι από κείνα τα γυρίσματα ιδιοποιηθήκατε κάποια αξεσουάρ και τα φοράγατε μετά;
(γέλια)
ΦΕΡΡΗΣ: Όχι, αυτό έγινε στο Οντεόν, στην κατάληψη του Οντεόν, του θεάτρου. Εκεί είναι που πήραμε τα κοστούμια και βγήκαμε στους δρόμους.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Να ρωτήσω κι εγώ κάτι;
ΡΟΜΒΟΣ: Βεβαίως.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Πώς και δεν προέκυψε κάποια ταινία, κάποιο ντοκυμαντέρ από αυτή την περίοδο του Μάη του ’68; Από σας.
ΦΕΡΡΗΣ: Υπάρχει, καταρχήν έχει γίνει μόνο από τον Νίκο τον Παναγιωτόπουλο η σκηνή της πρώτης έκρηξης, που έγινε μπροστά στο Σαιν Κλωντ. Είναι μέσα από την τζαμαρία και βλέπουν την πρώτη σύγκρουση του Μάη του ’68. Και λέγεται «Ο Άγιος Κλαύδιος και ο Άγιος Κλαύδιος». Αλλά στον κινηματογράφο υπάρχει μία σκηνή που θα θέλαμε όλοι μας να την κάνουμε αλλά ίσως για λόγους λεπτότητος δεν μπορούμε να την κάνουμε. Είναι εκείνο το πρωινό της 21 Μαΐου, που 142 Έλληνες με μπροστά κόκκινη και μαύρη σημαία, σε ευθεία γραμμή, όχι σε παράταξη, σε ευθεία γραμμή, μέσα στη γαλάζια ώρα, ξημερώματα, προχωρούν για να προχωρήσουν στην κατάληψη του Ελληνικού Περιπτέρου. Είναι μια στρατιά κατά μέτωπον, σιωπηλή. Βαδίζει προς το χορτάρι. Μόλις που ακούγεται ο παραμικρός ήχος, κανένα πουλάκι, και ψιθυριστά πηγαίναμε για την κατάληψη του περιπτέρου. Ανοίγουμε την πόρτα, μπαίνουμε, το καταλαμβάνουμε.
ΡΟΜΒΟΣ: Έχεις απόλυτο δίκιο Κώστα μου, ναι.
ΦΕΡΡΗΣ: Φοβερή σκηνή. Μας έχει χαραχτεί για πάντα στο μυαλό.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Και κάτι άλλο θέλω να σας ρωτήσω. Παράλληλα εκείνη την εποχή είχαμε και την Ελλάδα στο γύψο. Αυτό σας έδινε μια παραπάνω οργή, θυμό, να τη βγάλετε σε αυτό που συνέβαινε στο Παρίσι το Μάη του ’68;
ΦΕΡΡΗΣ: Εμένα ρωτάτε;
ΒΡΕΤΤΟΥ: Όποιος θέλει ας μιλήσει.
ΦΕΡΡΗΣ: Μπορώ να απαντήσω εγώ.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Πείτε εσείς κύριε Φέρρη.
ΦΕΡΡΗΣ: Υπάρχει τώρα ένα περίεργο φαινόμενο. Πολλοί από τους Έλληνες που ήταν εκεί, κυρίως φοιτητές ή πολιτικοποιημένοι που έμεναν στο Παρίσι κι από πριν, ήταν οργισμένοι κατά της χούντας. Το περίεργο είναι ότι εμείς οι ίδιοι – εγώ τουλάχιστον προσωπικά πρέπει να εξομολογηθώ κάτι. Παρ’ όλο που έζησα τη χούντα στο πετσί μου, την είδα, την έζησα, κινδύνεψα, πέρασα και περιπέτεια μάλιστα, διέφυγα, πήγα στο Παρίσι κι από κει και πέρα αυτό που ένιωθα γύρω μου ήταν αυτό που γινόταν στο Παρίσι. Αυτό που αφορούσε τους Γάλλους. Και μαζί με τους Γάλλους, και τους Σπανιόλους, τους Έλληνες, τους Πορτορικάνους, τους Βραζιλιάνους, τους Αμερικάνους που ήταν εκεί. Αλλά κυρίως το κάνανε οι Γάλλοι και μάλιστα οι φοιτητές. Αυτό εμάς «τους λίγους»[1] μας συγκινούσε και σ’ αυτό ερχόμασταν σε σύγκρουση με τους Έλληνες που ήταν εκεί. Θέλαν όλα να τα πολιτικοποιήσουν, να τα οδηγήσουν στο θέμα της χούντας.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Να τα περιορίσουν μάλλον στις πολιτικές διαμάχες που υπήρχαν στο εσωτερικό του αριστερού κινήματος τότε δηλαδή, να τα ελληνοποιήσουν και ουσιαστικά βέβαια να αποκοπούν κι απ’ αυτό που γινότανε. Αυτό είναι πάρα πολύ σωστή παρατήρηση, γι’ αυτό εγώ πάντα λέω ότι όσοι ήταν πραγματικά στο Μάη το ζήσανε ως αυτό που ήτανε στη Γαλλία, ήταν αυτό που χάραξε και δημιούργησε μια άλλη πιστεύω ποιότητα ανθρώπων. Αυτό το έχω παρατηρήσει σε εμάς που κουβεντιάζουμε τώρα εδώ κι όσους πραγματικά το ζήσανε και δεν το είδανε σαν τουρίστες από απέξω, σαν κάποια γεγονότα που κάποιοι άλλοι συμμετείχαν κλπ. Γι’ αυτό θα ήθελα, επειδή τώρα σε λίγο θα πρέπει να γίνει και ένα διάλειμμα για…
ΒΡΕΤΤΟΥ: Να μας πει και ο κύριος Ρόμβος αν έχει νιώσει το ίδιο;
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: […] πρέπει αμέσως μετά να πούμε για…
ΒΡΕΤΤΟΥ: Για τις συνέπειες του Μάη.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Αυτό, ναι, πώς ο Μάης αποκεί και μετά επηρέασε τη ζωή μας και την καλλιτεχνική μας δημιουργία.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Κύριε Ρόμβο, με μια λέξη, φαντάζομαι ότι συμφωνείτε και σεις.
ΡΟΜΒΟΣ: Θα πω μία κουβέντα. Και εγώ, όπως και οι υπόλοιποι για τους οποίους μίλησαν ο Νίκος και ο Κώστας, κάποιους που ήτανε πολύ κοντά μας, αποκεί και πέρα αισθανθήκαμε πολίτες του κόσμου. Δηλαδή κοσμοπολίτες, κομμάτι δηλαδή ας πούμε μιας κοινωνίας πολυπολιτισμικής. Αυτό.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Ωραία. Λοιπόν, δεν φεύγετε, μένετε εδώ, σε 2 λεπτά συνεχίζουμε μετά τους τίτλους των ειδήσεων.
μουσική γέφυρα:
Aphrodite’s Child, “Babylon”
ΒΡΕΤΤΟΥ: Α’ Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, μέρος 2ο. Με τους ήχους των Aphrodite’s Child ξεκινήσαμε, «The Beast» από το άλμπουμ το διπλό «666», εμπνευσμένο από το Μάη του ’68, που κυκλοφόρησε το 1972 και έχουμε στην παρέα μας εδώ τον Νίκο Θεοδοσίου, που σήμερα είναι ο κύριος παρουσιαστής αυτής της εκπομπής, τον Τέο Ρόμβο, γνωστό Έλληνα συγγραφέα, μεταφραστή, εκδότη και ακτιβιστή, και τον κύριο Κώστα Φέρρη, σκηνοθέτη, που βέβαια και οι τρεις εδώ έχετε κάτι κοινό, τον αναρχισμό και μία νομίζω πιστή ιδεολογία, που μάλλον σας καθόρισε εκείνος ο Μάης του ’68.
ΦΕΡΡΗΣ: Θέλετε να απαντήσω εγώ;
ΒΡΕΤΤΟΥ: Ναι κύριε Φέρρη.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Να πω εγώ;
ΦΕΡΡΗΣ: Έχω έτοιμη την απάντηση. Δεν δέχομαι τον όρο αναρχισμός. Η κατάληξη «ισμός» σημαίνει ομαδοποίηση και ο αναρχικός δεν μπορεί να ομαδοποιηθεί από τον ίδιο τον ορισμό του. Υπάρχει αναρχία σκέτη και ο κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να αισθάνεται ελεύθερος και μόνος. Αυτό είναι η αληθινή αναρχία και τίποτα παραπάνω.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Πολύ σωστά. Πολύ σωστή παρατήρηση, Λοιπόν, μία αναρχία είναι αυτή που σας ενώνει.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Λοιπόν Κώστα, ας μην, όπως έγραφες εκεί πέρα, βάζουμε τους ανθρώπους σε σχήματα, ας μιλήσουμε για ελεύθερους ανθρώπους.
ΦΕΡΡΗΣ: Άλλωστε σε κείνο τον κατάλογο έχω βάλει και τον αναρχικό.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Σωστό. Ας μιλήσουμε λοιπόν για αυτούς τους ελεύθερους ανθρώπους, αυτούς που δημιουργήθηκαν μάλλον όταν πέρασαν από κείνο το καμίνι που λέγεται Μάης, δημιούργησαν κάποιους χαρακτήρες οι οποίοι αποκεί και μετά βγήκαν στη ζωή, είχαν συγκεκριμένη στάση ζωής αλλά χρησιμοποίησαν και όλη τη δημιουργική ορμή από κει πέρα για να κάνουνε κάποιο έργο κι ο καθένας έχει μια δικιά του διαδρομή. Αυτό το χαρακτηρισμό, πριν δώσω το λόγο σ’ εσάς, θα ήθελα να βάλω στην κουβέντα και ένα πρόσωπο που δυστυχώς δεν είναι εδώ πια, γιατί αυτό συζητάγαμε στην τρίτη μας συνάντηση. Μιλάω για την Λευκή Μολφέση. Δεν ξέρω αν την γνωρίζει ο Κώστας.
ΦΕΡΡΗΣ: Βέβαια, πάρα πολύ καλά.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Ο Τέος Ρόμβος την ξέρει καλύτερα. Μία νεαρή κοπέλα, τότε τον καιρό του Μάη 16 ετών. Την γνωρίσαμε στο café Gymnase όταν ξεκινούσαμε να προσπαθήσουμε να κάνουμε κινηματογράφο. Ήταν η πρωταγωνίστριά μας στις δύο πρώτες, ημιτελείς ταινίες που κάναμε. Βέβαια μετά χαθήκαμε. Ξαναβρεθήκαμε. Την βρήκαμε 35, 40 χρόνια μετά, μα δυστυχώς λίγες μέρες μετά την χάσαμε οριστικά. Αλλά στην τελευταία κουβέντα που είχαμε μαζί ήταν πάλι γύρω από το θέμα και πώς αυτό χάραξε τη ζωή μας και μάλλον τη στάση ζωής μας. Δημιούργησε αυτή την άλλη ποιότητα ανθρώπων. Και πάνω σ’ αυτό μπορούμε να μιλήσουμε λίγο περισσότερο. Δεν ξέρω, ο Τέος θα έχει ίσως συγκινηθεί και λίγο περισσότερο, δεν ξέρω αν θέλει να πει.
ΡΟΜΒΟΣ: Ναι. Μπορώ να πω δυο πράγματα για το κορίτσι αυτό, γιατί για μας πάντα ένα κορίτσι ήτανε και εκπροσωπούσε κατά κάποιο τρόπο και τον έρωτα. Ήτανε το κορίτσι που και ο Νίκος και εγώ ερωτευτήκαμε. Εμείς ήμασταν στα 20 μας, εκείνο ήτανε στα 16. Και ήτανε και το κορίτσι που μας ενέπνευσε. Το κορίτσι που μας έδωσε δηλαδή τη μικρή σφαλιάρα που χρειαζόμασταν για να ορμήσουμε και να κάνουμε τέλος πάντων δημιουργία, να δημιουργούμε, να κάνουμε κινηματογράφο.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Την ίδια στιγμή Τεό πρέπει να πούμε ότι η Λευκή, η Μπλανς όπως την λέγαμε τότε, ήταν πιστεύω στην κυριολεξία το πνεύμα του Μάη. Ήταν μαθήτρια αυτή τον καιρό εκείνο, που είχε πάρει κατά γράμμα τα συνθήματα του Μάη – κι ένα από αυτά ήταν αυτό: «Να κάψουμε τα σχολεία». Και ζήταγε κάθε μέρα από την επικεφαλής της κατάληψης του σχολείου της, η οποία μάλιστα ήτανε και τροτσκίστρια, δηλαδή δεν ήταν κάποια συντηρητική, ήταν πολύ προχωρημένη. Κάθε μέρα την ρώταγε, πότε θα κάψουμε το σχολείο; Και υποχρεώθηκε η κοπέλα αυτή, η τροτσκίστρια, να πάει στον πατέρα της Λευκής και να ζητήσει, σας παρακαλώ, συμμαζέψτε λίγο την κόρη σας, θέλει να κάψει το σχολείο. Λοιπόν, αυτό ήταν το πνεύμα του Μάη και μ’ αυτή την έννοια αναφερόμαστε στην Λευκή. Τέο, σ’ έκοψα.
ΡΟΜΒΟΣ: Ναι, από την άλλη θέλω να πω κι εγώ όμως ότι, επειδή στη ζωή μου υπήρξα κι εκείνα τα χρόνια ιδιαίτερα αλήτης, προσωπικά το σχολείο εγώ το είχα εντελώς χεσμένο από πολύ μικρός και δεν άντεχα αυτούς τους καθηγητές και τους δασκάλους ας πούμε που κατά κάποιο τρόπο ασκούσαν εξουσία από την έδρα, έτσι, κάποιους που δεν ήταν πάνω στην έδρα και κατεβαίνανε κάτω και σουλατσάρανε μαζί μας είχαμε γίνει φίλοι και είχα γίνει ένα μαζί τους. Αλλά συνήθως ήτανε αυτοί οι απίθανοι τύποι οι οποίοι θέλανε να μας τα δίνουν όλα από την έδρα και να στεκόμαστε και σούζα και προσοχή. Η Μπλανς, λοιπόν, εκείνα τα χρόνια τα πολύ νεανικά και για μας και κείνη, εκπροσώπησε πραγματικά την ανατροπή, τη νέα εποχή, την αντίληψη και το Μάη, έτσι όπως το είπες κατά κάποιο τρόπο Νίκο, εκείνη ήταν δηλαδή η μούσα του Μάη. Υπήρξαν και άλλες βέβαια πάρα πολλές κοπέλες που εμπνεύσανε ας πούμε τζόβενα σαν κι εμάς. Αγαπημένο πλάσμα, ελπίζω να συναντηθούμε σύντομα.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Όχι, μη το λες σε παρακαλώ. (γέλια) Λοιπόν, σας προχωρήσουμε παραπέρα, δεν είναι κουβέντες για μας, έχουμε πράγματα να κάνουμε.
Εγώ θα έλεγα να ζητήσω από τον Κώστα, επειδή ο Μάης αποκεί και μετά δημιούργησε μια κατάσταση και στον επαγγελματικό μας χώρο, εμείς τότε, μπορούμε να πούμε, με τον Τέο ξεκινούσαμε τα πρώτα βήματά μας, βρήκαμε, δανειστήκαμε κάποια χρήματα, αγοράσαμε μια μηχανή 16άρα, προσπαθούσαμε να γυρίσουμε τις πρώτες ταινίες, εσύ όμως ήδη ήσουν προχωρημένος και αποκεί και μετά είχες και άμεσες επαφές με τους επαγγελματίες και πρωτοπόρους κινηματογραφιστές Γάλλους, όπως τον Ζαν-Ντανιέλ Πονέ, και οργανώσατε πράγματα. Σ’ αυτή τη νέα εποχή, πάνω σ’ αυτή, θες να μας πεις κάτι περισσότερο;
ΦΕΡΡΗΣ: Κοίταξε να δεις, η αλήθεια είναι ότι εγώ ήμουν επαγγελματίας κινηματογραφιστής από το 1958 ήδη, ως τεχνικός, βοηθός σκηνοθέτη, έκανα και μοντάζ κιόλας…
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Αν δεν κάνω λάθος, είχες επίσης βέβαια στο post production το «Ξυπόλητο Τάγμα», με τον Γκρεγκ Τάλας, έτσι δεν είναι;
ΦΕΡΡΗΣ: Όχι σ’ αυτό, στο «Κατηγορούμενος ο Έρως» ήμουνα με τον Γκρεγκ. Προηγουμένως στην ταινία του Γιαννουλάκη το ’62, το «Καλοκαίρι της Οργής», έκανα το μοντάζ. Μετά έκανα δική μου ταινία, το ’65. Εν πάση περιπτώσει, ήμουν επαγγελματίας πέρα για πέρα. Και εδώ ερχόμαστε στο θέμα, το μεγάλο ερωτηματικό, τι έφερε ο Μάης του ’68. Μας άλλαξε τόσο σαν ανθρώπους, φυσικά φέρνοντας σε πρώτο πλάνο την ανάγκη της ελευθερίας, της καθαρής ελευθερίας – αυτό που λέω, οι μεν Γάλλοι λένε liberté, égalité, fraternité, ελευθερία, αδελφοσύνη και ισότητα, οι Έλληνες όμως λένε ελευθερία ή θάνατος. Μόνο η ελευθερία, κι αποκεί και πέρα προκύπτουν όλα τα άλλα. Αυτό λοιπόν το πράγμα μας το έκανε όχι απλά και μόνο συνειδητό αλλά μας το έδειξε στην πράξη, σαν μια πραγματική, επίκαιρη, πρόσκαιρη ουτοπία. Ζήσαμε δηλαδή θέλοντας και μη την ουτοπία για 30 μήνες. Δεν χρειάζεται παραπάνω. Είναι ένα ζωντανό παράδειγμα γι’ αυτό που ονειρεύεται ο καθένας.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Ναι, αλλά αποκεί και μετά όμως δημιούργησε μια νέα κατάσταση.
ΦΕΡΡΗΣ: Ακριβώς. Αυτό θέλω να πω. Άρα λοιπόν η ιδέα της ελευθερίας είναι η κυρίαρχη και αυτό έχει επιπτώσεις και στην ίδια τη δημιουργία μας. Βλέπεις ας πούμε ότι ο Τέος απομονώθηκε και κάνει μόνο αυτό που του κάνει κέφι. Απόλυτα ελεύθερος, χωρίς να έχει καμία δέσμευση με κανέναν και με τίποτα. Εγώ από τη μεριά μου, έκανα και τις δουλειές τις επαγγελματικές που λέμε, για να βγάλω το μεροκάματο αλλά όποτε μου δινόταν η ευκαιρία έκανα εντελώς το κέφι μου, μόνο για μένα, επειδή εγώ έτσι αισθανόμουνα. Όπως κι εσύ άλλωστε. Η έρευνα που έχεις κάνει εσύ πάνω στον κινηματογράφο, πάνω στην ιστορία, όλα αυτά, είναι…
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Νομίζω όλοι τουλάχιστον, κι εμείς στη θέση που βρισκόμαστε εδώ, είναι, ναι, το κέφι μας κάναμε.
ΦΕΡΡΗΣ: Είναι μοναχικές δημιουργίες, κι αυτό το χρωστάμε στο Μάη. Αυτό πιστεύω εγώ.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Κύριε Φέρρη, να ρωτήσω κάτι; Εάν γύριζε ο χρόνος πίσω και ξαναήσασταν στο Μάη του ’68, έχοντας τώρα πια μια ωριμότητα και μια απόσταση από τα πράγματα, επειδή έχει ακουστεί ότι οι νέοι δεν μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο γιατί δεν έχουν κάποιο στρατηγικό σχέδιο παρά μόνο αυθορμητισμό και πάθος, θα κάνατε κάτι διαφορετικό;
ΦΕΡΡΗΣ: Ένα πράγμα μόνο. Αυτό που δεν προσέχθηκε όσο έπρεπε στο Μάη και για αυτό ο Μάης διαλύθηκε, ενώ θα μπορούσε να μείνει ως κίνημα και να μην ανακατεύεται πολύ στην πολιτική. Εκτός από τη στρατηγική, που οπωσδήποτε χρειάζεται, υπάρχει και μια νομοθεσία άτυπη, άγραφη, που είναι για τους κανόνες καλής συμπεριφοράς των ομάδων ανθρώπων, των κοινοβίων των ανθρώπων κλπ. Αυτούς τους κανόνες δεν καταφέραμε να τους επιβάλουμε σε μεγάλη έκταση κι έτσι τις επιπτώσεις αυτού του πράγματος τις βλέπεις και σήμερα. Ας πούμε στις καταλήψεις δεν υπάρχει διάθεση, δεν υπάρχει αγάπη για το χώρο που έχουμε καταλάβει. Αυτό που πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι καταλαμβάνουμε ένα χώρο γιατί τον αγαπάμε, και επειδή τον αγαπάμε πρέπει να τον φροντίζουμε, να τον καθαρίζουμε, να μη χαλάμε τα μηχανήματα, να μην πειράζουμε… Δεν μιλάω για περιουσίες. Μιλάω για τα πράγματα της ζωής μας και της δουλειάς μας. Αυτός ο σεβασμός στον κατειλημμένο χώρο έχει λείψει δυστυχώς, και ήτανε η μεγάλη αποτυχία αν θέλετε, ίσως η μοναδική αποτυχία του Μάη του ’68. Αλλά αυτό όμως υπήρξε, υπήρξε αλλά δεν είχε τη δύναμη. Ας πούμε η Σορβόννη είχε μια διοίκηση καταπληκτική, είχε ανακλητό Συμβούλιο κάθε μέρα. Ανακλητό κάθε μέρα. Κάθε μέρα διαφορετική διοίκηση. Άλλον πρωθυπουργό. Κι υπήρχαν κανόνες. Μέσα στην απόλυτη ελευθερία υπήρχαν κανόνες συμπεριφοράς του ενός προς τον άλλον. Δεν υπήρχε εχθρότητα, δεν υπήρχε διαμάχη, Ακόμα και οι αριστεριστές, που είχανε τα επιμέρους δόγματα, δεν τσακωνόντουσαν με τους άλλους.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Πέρα από την πολιτική ήττα που υπάρχει, που υπήρξε τέλος πάντων καταγεγραμμένη ιστορικά, κοινωνικά, και πέρα βέβαια από ανθρώπους σαν εσάς, που άφησε, μπορεί να μην αλλάξατε το σύστημα αλλά δεν σας άλλαξε αυτό, τι άλλο κερδήθηκε από κείνο το Μάη;
ΦΕΡΡΗΣ: Το κυριότερο ήταν αυτό. Η προσωπική συνείδηση του καθενός στο ότι μπορεί ο άνθρωπος να είναι ελεύθερος και να ζει ελεύθερος, Είναι δύσκολο, είναι σκληρό αλλά πρέπει να γίνει συνείδηση όλων των ανθρώπων για να μπορέσουμε να φύγουμε από το αδιέξοδο. Η ελευθερία είναι ο βασικός οδηγός και τίποτα άλλο. Όλα τα άλλα προκύπτουν από αυτό, από την ανάγκη της ελευθερίας.
ΡΟΜΒΟΣ: Αν μου επιτρέπετε, κι εγώ δυο κουβέντες. Αυτό που ήθελα να πω συμφωνώντας ας πούμε βασικά με τον Κώστα, όμως πράγματι βγήκαμε πιο σοφοί μέσα από αυτή την ιστορία. Δηλαδή, αυτή η ιστορία, που κράτησε λίγες μέρες αλλά ήταν τόσο έντονες, η ένταση τόσο μεγάλη και ήρθαμε τόσο κοντά με τόσους ανθρώπους, αυτό έχει αλλάξει πραγματικά πολλές από τις κοινωνίες της Δύσης εκείνα τα χρόνια. Δηλαδή, κινήματα καταλήψεων ας πούμε γεννηθήκαν εκεί, κινήματα ας πούμε και στην Αμερική και στις ερήμους της Νεβάδας και σε διάφορα άλλα σημεία, στην Κεντρική Ευρώπη, Ολλανδία, Γερμανία, ή Δανία, βόρεια. Η Χριστιανία ήταν ένα τεράστιο πείραμα που έγινε και συνέχισε η ουτοπία να υπάρχει μέχρι πριν από λίγο, ακόμη, με κάποια προβλήματα βεβαίως αλλά συνεχίστηκε αυτό το πράγμα. Οι άνθρωποι ήρθαν κοντά, μέσα από το κίνημα το χίπικο ας πούμε, βρεθήκανε σε διάφορες χώρες της Ανατολής, στις Ινδίες. Συνυπήρξανε κατά χιλιάδες, κατά εκατοντάδες χιλιάδες μάλιστα. Και εξακολουθεί αυτό και σήμερα να υπάρχει. Οι κοινωνίες είναι πολύ πιο γαλουχημένες, πολύ πιο χειραφετημένες απ’ ό,τι ήταν εκείνα τα χρόνια πριν γίνει ο Μάης, πριν δηλαδή, είναι πολύ πιο ελεύθερες, πολύ πιο ουσιαστικές, πολύ πιο… Εγώ δηλαδή, ατενίζοντας όλα αυτά έπειτα από – πόσα είπατε; 50 χρόνια! Ατενίζοντας λοιπόν αυτά τα πράγματα ας πούμε με μια ηρεμία, μπορώ να σας πω ότι είναι σήμερα πολύ πιο φιλοσοφημένες οι γενιές.
ΦΕΡΡΗΣ: Έτσι είναι, έτσι είναι.
ΡΟΜΒΟΣ: Εμείς το γευτήκαμε, και πιστεύω ότι γίναμε καλύτεροι σαν άνθρωποι σαφώς. Τα πράγματα δεν πάνε πολύ γρήγορα, πάνε πολύ πιο αργά απ’ ό,τι επιθυμούσαμε, αλλά στην ουσία όμως είναι αλλαγές ουσιαστικές αυτές που γίνανε τότε.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Και για σήμερα είστε αισιόδοξοι, για αυτό που βλέπετε να υπάρχει;
ΦΕΡΡΗΣ: Εγώ αθεράπευτα.
ΡΟΜΒΟΣ: (γέλια) Μπράβο Κώστα μου.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Ας μη το χαρακτηρίσουμε. Εμείς συνεχίζουμε απλώς. Έχουμε το όραμα, αυτό που είχαμε εξακολουθούμε να το έχουμε, γι’ αυτό παλεύουμε, οπότε λοιπόν ας μην του βάλουμε ταμπέλα, ας μην το κλείσουμε σε σχήματα.
ΡΟΜΒΟΣ: Δεν είπαμε όμως προς τα πού οδεύουμε.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Απλώς προχωράμε.
ΡΟΜΒΟΣ: Έτσι. Προς μία μεγαλύτερη επικοινωνία, μια διευρυμένη αντίληψη ας πούμε αποδοχής του άλλου, τον άλλον όπως κι αν είναι αυτός, αν είναι ομοφυλόφιλος, αν είναι γυναίκα, αν είναι… οτιδήποτε κι αν είναι, πρέπει να τον ανεχθούμε. Άθρησκος, ανεξίθρησκος, οτιδήποτε. Πράσινος, κίτρινος κ.τ.λ. Αυτό είναι το μήνυμα δηλαδή που εμείς εισπράξαμε εκείνα τα χρόνια.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Και πράγματα τα οποία έχουνε κερδηθεί στο βάθος αυτού του χρόνου και εδώ, λίγο αργότερα, αλλά τουλάχιστον κοινωνικά άλλαξαν κάποια πράγματα. Δηλαδή αυτοί οι σπόροι βγάλανε καρπούς, έτσι;
ΦΕΡΡΗΣ: Ε, εντάξει, για την Ελλάδα είμαι λιγάκι επιφυλακτικός, γιατί λειτουργεί περίεργα, σε διπλό σύστημα, Υπάρχει μία παραπλανημένη νεολαία, η οποία νομίζει ότι θα κάνει την επανάσταση μόνη της και δεν ξέρει για ποιο λόγο θα την κάνει και την επανάσταση, και τέλος πάντων, ας μην ψάξουμε αυτό το θέμα γιατί είναι από τα πράγματα που μας πληγώνουνε αυτή τη στιγμή.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Κύριε Φέρρη, πείτε μας λίγο για το άλμπουμ αυτό, το «666», που βγήκε το 1972 και που ήταν έτσι ένα πολύ πρωτόγνωρο για τα ελληνικά πράγματα και όχι μόνο. Και που είναι και εξαντλημένο νομίζω τώρα.
ΦΕΡΡΗΣ: Όχι, υπάρχει, έχει πουλήσει, δόξα σοι ο Θεός, 22 εκατομμύρια ως τώρα.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Α, απλά δεν υπάρχει πια, είναι καταργημένος σαν… Μπορεί να το βρει κάποιος το άλμπουμ αυτό;
ΦΕΡΡΗΣ: Βεβαίως…
ΒΡΕΤΤΟΥ: Α, ωραία.
ΦΕΡΡΗΣ: Στο δε YouTube είναι σε εκατό εκδοχές.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Ναι, στο YouTube υπάρχει, αλλά σα δίσκος, σα βινύλιο νομίζω…
ΦΕΡΡΗΣ: Α, βινύλιο δεν ξέρω. Εγώ έχω το cd πια. Καλά, έχω και το βινύλιο το αρχικό, εντάξει. Αυτό ήτανε παραγγελία του Βαγγέλη του Παπαθανασίου, ο οποίος εν όψει της διάλυσης των Aphrodite’s Child ήθελε ένα έργο – τότε στην Ελλάδα τα λέγαμε «κύκλο τραγουδιών». Αυτός στην ουσία μου ζήτησε και εγώ του πρότεινα ένα έργο ολόκληρο, μάλιστα το ονόμασα «Ορατόριο Ροκ», που είναι όλο το λιμπρέτο και οι στίχοι των τραγουδιών του «666». Κάναμε 6 μήνες να το ηχογραφήσουμε. Έκανε 1 χρόνο η εταιρεία να το κυκλοφορήσει, γιατί έτσι ήταν τα ήθη και τα έθιμα της εποχής, και τελικά κυκλοφόρησε και ανακηρύχθηκε το 2000 ως το 1ο σπουδαιότερο progressive rock άλμπουμ όλων των εποχών και ως το 2ο psychedelic rock άλμπουμ όλων των εποχών στο εξωτερικό.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Ωραίο, σπουδαίο. Κι ήτανε…
ΦΕΡΡΗΣ: Στην Ελλάδα ανακηρύχθηκε ως το σημαντικότερο ροκ έργο των Ελλήνων σε ξενόγλωσση εκδοχή. Και σε ελληνόγλωσση εκδοχή έχει αναδειχθεί ένα άλλο έργο μου, το «Ακρίτας» των Λογαρίδη-Τασούλη, που επίσης πήρε το βραβείο του καλύτερου ροκ σε ελληνόφωνα τραγούδια.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Και ήταν και η εποχή τότε που είχε γράψει και ο Βαγγέλης Παπαθανασίου το σάουντρακ αυτό, που είναι ντοκουμέντο για…
ΦΕΡΡΗΣ: Ε, δεν είναι ακριβώς η αιτία… Εμείς ξεκινήσαμε τη συνεργασία με αυτό και είχαμε μάλιστα και διάφορα σχέδια και τότε ακριβώς του πρότεινα εγώ και τον μύησα κατά κάποιον τρόπο στα μηνύματα του Μάη του ’68. Και του πρότεινα να κάνουμε ένα έργο με βάση το Μάη. Μέχρι όμως να έρθει η ώρα να γίνει είχαμε τσακωθεί με τον Βαγγέλη, γιατί είχα κάποιες αντιρρήσεις για κάποια πράγματα κι έτσι δεν έγινε αυτή η συνεργασία και το έκανε μόνος του. Κανένα πρόβλημα.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Κύριε Ρόμβε, εσείς έχετε γράψει κάτι εμπνευσμένο από το Μάη του ’68;
ΡΟΜΒΟΣ: Ναι, έχω γράψει κάποια κείμενα σκόρπια. Τα βρίσκει κανείς στο δικό μου σάιτ, το προσωπικό σάιτ. Ναι.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Δεν έχετε σκεφτεί ποτέ να τα εκδώσετε, να τα διαβάσουν και…
ΡΟΜΒΟΣ: Έχουν εκδοθεί, σε διάφορες μορφές, και σε συλλογικά βιβλία και σε… Ναι.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Από τους νέους τι εισπράττετε; Είναι κάτι που τους ενδιαφέρει, που τους αφορά ακόμα;
ΡΟΜΒΟΣ: Κοιτάξτε, για τους νέους, τι πάει να πει, πάντα υπάρχουν νέοι και πάντα υπάρχει ο Μάης για κείνους. Έχουμε την ανάγκη δηλαδή της χειραφέτησης ή τέλος πάντων της συνύπαρξης, να παλέψουν ας πούμε απέναντι σε μια συντηρητική κοινωνία, η οποία με όλους τους τρόπους τους επιβάλλει τη μόνωση. Έτσι; Οι νέοι αντιδρούν και θέλουν να συνυπάρχουν. Βέβαια αυτό δεν κερδίζεται εύκολα, χρειάζεται δουλειά για να γίνει, όπως έλεγε και ο Κώστας, ο φίλος μας ο Κώστας. Αλλά ναι, οι νέοι θέλουνε να συνυπάρχουν, δεν θέλουν να είναι μόνοι, κατά μόνας. Λίγοι είναι οι άνθρωποι που αν θέλετε έχουν προβλήματα ψυχολογικά βαθύτερα, ας πούμε, πληγές χαίνουσες κ.τ.λ. Ναι, οι νέοι νομίζω κάτι έχουν αφουγκραστεί, κάτι έχουν ακούσει από μας τα γερόντια, εμένα δηλαδή το γερόντιο, γιατί ο Κώστας και ο Νίκος είναι θηρία, δεν ξέρω αν θα ζηλεύανε την άποψή μου αλλά όσοι τέλος πάντων μπορούν να ακούσουν ακούνε αυτό που λέω, που ψιθυρίζω ή τέλος πάντων παραμιλάω αν θέλετε.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Πρέπει να συμπληρώσω εδώ ότι τα βιβλία του Τέου Ρόμβου κυκλοφορούν ελεύθερα στο διαδίκτυο.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Άρα είναι ακόμα πιο προσιτά στους νέους.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Όχι, είναι η φιλοσοφία του Ρόμβου αυτή. Καταρχήν δεν παίρνει χρήματα για τα βιβλία που γράφει. Μπορεί να εκδίδονται, κυκλοφορούν, πωλούνται τα βιβλία του, δεν έχει εισπράξει ποτέ φράγκο. Και γι’ αυτό το λόγο επίσης έχουν ανέβει όλα στο διαδίκτυο. Είναι προσβάσιμα στον οποιονδήποτε, διότι όταν λέμε ότι πρέπει να κινούμαστε σε ένα πνεύμα ελευθερίας, ναι, πρέπει να είναι όλα ελεύθερα και διαθέσιμα. Στο βαθμό που μπορούμε φυσικά, γιατί δυστυχώς εξακολουθούμε να ζούμε ακόμα σε μια εμπορευματική κοινωνία, που υπάρχουν εμπορεύματα, δυστυχώς πρέπει να έχουμε χρήματα για να αγοράσουμε, αλλά ναι, εκεί που μπορούμε τα δίνουμε απλόχερα προς τα έξω, γιατί αυτά που έχουμε παράξει θεωρούμε ότι δεν είναι ατομικά. Βέβαια είναι η προσωπική μας δουλειά, το είναι μας μέσα εκεί. Αλλά αυτά ανήκουν σε όλη την κοινωνία.
ΡΟΜΒΟΣ: Ευχαριστώ τον Νίκο που είπε αυτό, αλλά εγώ θέλω να πω ότι και οι τρεις άνθρωποι που μιλάνε μαζί σας απόψε είναι ακριβώς αυτό το πράγμα.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Ελεύθερα πνεύματα.
Λοιπόν, επειδή οδεύουμε προς το τέλος και πέρασε πάρα πολύ γρήγορα η ώρα μαζί σας, δεν ξέρω αν θέλετε να προσθέσετε κάτι για αυτό και θα ήθελα να σκεφθείτε μία φράση ο καθένας έτσι για να αποτελέσει τροφή για σκέψη, να κοιμηθούμε με αυτή, σαν απόφθεγμα της νυκτός – έτσι συνήθως κλείνω αυτή την εκπομπή. Κάτι που σας οδηγεί όλα αυτά τα χρόνια, κάτι που να σας εμπνέει, κάτι από το Μάη, δεν ξέρω.
ΦΕΡΡΗΣ: Θέλετε να μιλήσω πρώτος; Για μένα είναι ξεκάθαρο, είναι το μεγάλο σύνθημα του Μάη του ’68, το οποίο μου έρχεται συνέχεια στο μυαλό και λέω. Εύχομαι δηλαδή κάποια στιγμή οι άνθρωποι να αρχίσουν να συνειδητοποιούν ότι η φαντασία πρέπει να τους καταλάβει, πρέπει να καταληφθούν από φαντασία και η φαντασία να τους ανοίξει το δρόμο προς το οτιδήποτε έχουν να κάνουν στη ζωή τους, και για τον εαυτό τους και για την κοινωνία. «Η φαντασία στην εξουσία», τίποτα άλλο. Αυτό είναι, τα λέει όλα.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Ευχαριστούμε κύριε Φέρρη. Και σεις κύριε Ρόμβε;
ΡΟΜΒΟΣ: Κοιτάξτε, μια και μιλάμε τόσο πολύ για το Μάη, να κλείσω κι εγώ ότι κάτω από τους κυβόλιθους, κάτω από τις πέτρες του δρόμου που λέει κι ο φίλος ο Νίκος, είναι θαμμένα τα όνειρά μας. Ας τους σηκώσουμε λοιπόν, ας τους ξεριζώσουμε από κει, να τα βρούμε τα όνειρά μας. Τα όνειρά μας: συνύπαρξη, αγάπη, ομόνοια και δημιουργία. Και βασικά η ευτυχία μας είναι προσιτή. Πρέπει ν’ απλώσουμε το χέρι να την ακουμπήσουμε.
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Να συμπληρώσω κι εγώ, κλείνοντας βέβαια αυτή την εκπομπή, πρέπει να πω ότι είμαι πάρα πολύ συγκινημένος. Δεν ξέρω αν θα μπορέσω να κοιμηθώ σήμερα. Φανταστείτε, είναι για πρώτη φορά που βρισκόμαστε και οι τρεις μαζί, έστω και ραδιοφωνικά, εδώ και 50 χρόνια. Έτσι; Λοιπόν, κι αυτό χάρη στην εκπομπή, χάρη στην Ντέπυ που μας κάλεσε στην εκπομπή της, χάρη στην ΕΡΤ.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Και χάρη στην τεχνολογία, που μπορεί να μας ενώνει, έτσι;
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Και στην τεχνολογία. Είναι μια πολύ δυνατή ώρα αυτή που περάσαμε. Κι αν πρέπει να πω και εγώ κάτι για το τότε, μάλλον θα χρησιμοποιήσω ένα άλλο σύνθημα: «Σύντροφοι, τρέξτε! Ο παλιός κόσμος είναι πίσω σας!»
(γέλια)
ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ: Λοιπόν, προς τα εμπρός. Χάρηκα πολύ, Κώστα, Τέο, θα τα πούμε σύντομα.
ΡΟΜΒΟΣ: Σας φιλάω, παιδιά, Κώστα μου, να έρθεις εδώ σύντομα.
ΒΡΕΤΤΟΥ: Σας ευχαριστώ θερμά. Κώστα Φέρρη, Τέο Ρόμβε και Νίκο Θεοδοσίου, μεγάλο ευχαριστώ από καρδιάς για αυτήν εδώ την εκπομπή, από τον Άγγελο Φιλντισάκο που ρύθμιζε τους ήχους και από μένα την Ντέπυ Βρεττού. Καλό ξημέρωμα.
μουσική:
Aphrodite’s Child, “Rain and Tears”
[1] Μάλλον κυριολεκτεί ο Κ.Φ. αλλά πιθανόν και ν’ αναφέρεται στο ομότιτλο ποίημα του Γ.Β. Μακρή «Εμείς οι Λίγοι»: «Είμαστε οι ονειροπαρμένοι τρελοί της γης / με τη φλογισμένη καρδιά και τα έξαλλα μάτια… κλπ. κλπ.»
Λίγες βδομάδες πριν ο Σταύρος με ρώτησε: «Πώς γίνεται και δεν έχεις κάνει ακόμη ταινία για τον Τέο; Πρέπει να έχεις πολύ υλικό». Από την άλλη, ο Τέος κάθε τόσο επανέρχεται: «Πότε θα κάνεις την ταινία για την Μπλανς;». Πάντα Μπλανς τη λέει, ποτέ Λευκή. Ο λόγος είναι ο ίδιος. Αυτός που με έχει κάνει να μην έχω γράψει τίποτε για τον Μάη του ’68 στο Παρίσι – πέρα από κάτι οργισμένα ποιητικά ξεσπάσματα της εποχής εκείνης, που έκλεισαν κιόλας με τον αφορισμό ότι η ποίηση πλέον είναι στην άκρη του δρόμου. Τίποτε, σου λέω. Κι ας πέρασαν πενήντα χρόνια. Αλλά δεν είναι θέμα χρόνου. Δεν είναι θέμα αναμνήσεων. Είναι κάτι βαθύτερο, πιο ουσιαστικό, που δεν λέγεται με λέξεις. Είναι συναισθήματα πολύ έντονα. Η λογιστική της ζωής εδώ σηκώνει τα χέρια. Γιατί αυτά τα πράγματα δεν έχουν λογική. Ουσιαστικά για να γράψεις κάτι χρειάζεται να πάρεις μια απόσταση. Να σηκωθείς λίγο πιο ψηλά, να έχεις πιο σφαιρική, πιθανόν πιο ψύχραιμη αντίληψη. Να μην είναι άναρθρες κραυγές. Όταν όμως αυτό είναι εδώ, παρόν, ζωντανό όσο ποτέ, δεν γίνεται. Η ανάσα τον διπλανού καθώς τρέχεις να ξεφύγεις το ρόπαλο ακόμη στ’ αυτί.
Τεος Ρομβος 