Παραμύθια της Αφρικής

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΕΘΑΙΝΕΙ ΑΛΛΑ Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΔΕΝ ΣΑΠΙΖΕΙ

του Τέου Ρόμβου

Μια φορά κι ένα καιρό εμφανίστηκαν στην Αφρική, την κοιτίδα της ανθρώπινης εξέλιξης, οι πρώτοι ανθρωπίδες (Αυστραλοπίθηκοι) στην ανατολική και νότια πλευρά, εκεί που το κλίμα ήταν ζεστό και μπόρεσαν να επιβιώσουν χωρίς ρούχα. Τριχωτοί, με ύψος 1,20-1,50 και βάρος από 27 μέχρι 54 κιλά,  χρησιμοποιούσαν απλά πέτρινα εργαλεία, ζούσαν τρώγοντας κυρίως φρούτα, ξηρούς καρπούς, φυτά και ρίζες. Αργότερα, στα πρώτα βήματα του ανθρώπινου πολιτισμού με τους τρωγλοδύτες στις σπηλιές της Νότιας Αφρικής, που αποτύπωσαν με μαεστρία παραστάσεις όπως αυτή του μυστηριώδους Λευκού Πρίγκιπα, κατά το ήμισυ λευκού και κατά το ήμισυ μαύρου, οι πρωτόγονοι άνθρωποι νιώθουν ανίσχυροι μπροστά στη μεγαλοσύνη του Σύμπαντος και στην άγρια φύση μέσα στην οποία πρέπει να επιζήσουν, να κατανοήσουν τον κόσμο και να πράξουν μέσα σ’ αυτόν. Απορία, δέος, φόβος τους συντροφεύουν. Η πείρα των πρώτων ανθρώπων περιορίζεται στα μικρά και καθημερινά γεγονότα και μ’ αυτά προσπαθούν να εξηγήσουν τα μεγάλα και εξαιρετικά συμβάντα. Οι νέγροι κάτοικοι βίωναν, και βιώνουν και σήμερα, τη βιαιότητα των μεγάλων φυσικών φαινομένων, τον κεραυνό, τις νεροποντές, τις πλημμύρες στα πλωτά ποτάμια, τις γιγάντιες εκρήξεις ηφαιστείων με την καταστροφική λάβα και τα δηλητηριώδη αέρια και το φόβο των θηρίων. Στην προσπάθειά τους να καταλάβουν τα ανεξήγητα συχνά έφτασαν στον ανθρωπομορφισμό και τον ζωομορφισμό δίνοντας οικείες μορφές στα φυσικά στοιχεία κι έπλασαν τον Μέγα Κόσμο με τα γνώριμα υλικά του μικρού δικού τους κόσμου.

Στη μυθολογία του κάτω Κονγκό, μια μέρα ο Ήλιος μάλωσε με τη Σελήνη και της πέταξε λάσπη για να θαμπώσει τη λάμψη της και στη διάρκεια της φιλονικίας τους έγινε κατακλυσμός που κατέστρεψε την Γη. Οι άνθρωποι τότε έχωσαν τα ραβδιά με τα οποία ανακάτευαν το χυλό στον πισινό τους και μεταμορφώθηκαν σε πιθήκους. Και ο θεός, όταν τελείωσε ο κατακλυσμός, αναγκάστηκε να πλάσει μια καινούρια φυλή ανθρώπων. Η ιστορία πως ο θεός θυμώνει και αποφασίζει να αφανίσει τους ανθρώπους πνίγοντας τη γη μέσα στο νερό είναι γνωστή από το έπος του Γκιλγκαμές ως βαβυλωνιακή, από την Παλαιά Διαθήκη ως ιουδαϊκή, από τον Πίνδαρο ως ελληνική, βρίσκεται όμως απλωμένη και στον άλλο κόσμο, στους λαούς των Ινδιών, της Κορέας, της Ινδονησίας, της Αυστραλίας, στους Ερυθρόδερμους της Αμερικής  και σε πολλούς άλλους. 

Η αναζήτηση της υπέρτατης δύναμης, που την είχε ανάγκη ο πρωτόγονος άνθρωπος για να ζητήσει   βοήθεια, δημιούργησε τις  αντιλήψεις και τις παραδόσεις για τα θρησκεύματα, τους θεούς και τους ήρωες, τις πράξεις και τα κατορθώματά τους. Και έτσι  πλάστηκαν οι μύθοι που με την προσθήκη του φανταστικού μεταβλήθηκαν σε λαϊκή παράδοση που έμεινε ζωντανή μες στους αιώνες, μαζί με τους ήρωες και τα δρώμενα, στον καμβά που αναπαριστά την ιστορία.

Στην περιοχή της δυτικής Αφρικής οι λαοί που ασπάστηκαν τον ισλαμισμό διατηρούν ακόμη πολλές από τις παλιές τους δοξασίες. Ο ύψιστος θεός Άμμα δημιούργησε τη Γη, που την παντρεύτηκε. Η κλειτορίδα όμως  της Γης, που τη συμβολίζει μια φωλιά τερμιτών,  ορθώθηκε ενάντια στο θείο φαλλό και ο Άμμα αναγκάστηκε, για να κατακτήσει τη γυναίκα του, να της κάνει εκτομή. Από την ένωση  αυτή γεννήθηκε ο Γιουρούγκου που θα έφερνε στον κόσμο την αταξία. Τότε ο Άμμα γονιμοποίησε για δεύτερη φορά τη Γη με τη βροχή και από την καινούρια αυτή ένωση γεννήθηκε το δίδυμο, αρσενικό και θηλυκό μαζί, Νόμμο, που θα γίνει το πρότυπο των μελλοντικών δημιουργημάτων. Ενώ το Νόμμο σκεπάζει με σεβασμό τη γύμνια της μάνας του με μια χορταρένια φούστα, ο Γιουρούγκου, που ποθεί να βρει το θηλυκό του ταίρι, σηκώνει τη φούστα της και διαπράττει την πρώτη αιμομιξία, απ’ όπου θα γεννηθούν τα κακοποιά δαιμόνια.

Η μυθοπλασία πηγάζει από εκείνη την παλαιά και βαθιά ανάγκη των ανθρώπων να μιλήσουν, να περιγράψουν και να εξηγήσουν με κάποιο τρόπο δυνάμεις ακαταμάχητες, το αναπότρεπτο καθώς και το δέος τους μπροστά στο άγνωστο. Με τη φαντασία πραγματοποιούν όσα δεν μπορούν να πραγματοποιήσουν αλλιώς, την επιθυμία τους για δύναμη, τότε που οι κάτοικοι του Μεγάλου Δάσους ή της σαβάνας, αισθάνονταν ανίσχυροι και ασήμαντοι, την ελπίδα για αθανασία και τη νίκη του θανάτου.

Οι Μπαλούμπα στη μυθολογία τους αφηγούνται ότι οι πρώτοι άνθρωποι ήταν αθάνατοι. Και όταν  γερνούσαν  άλλαζαν το δέρμα τους όπως τα φίδια, όμως η μεταμόρφωση αυτή έπρεπε να γίνεται κρυφά. Ο Θάνατος εισχώρησε στον κόσμο, όταν κάποια μέρα μια γυναίκα περίεργη πρόβαλε ξαφνικά και είδε μια γριά γειτόνισσά της τη στιγμή που άλλαζε δέρμα.

Στους μύθους συνυπάρχουν ο λόγος και η φαντασία με τον ίδιο αυθαίρετο τρόπο που εμφανίζονται και  στο   μαγικό κόσμο των ονείρων. «Ο άνθρωπος πεθαίνει αλλά η γλώσσα του δεν σαπίζει», λέει μια αφρικάνικη  παροιμία και με τον εύστοχο αυτό τρόπο περιγράφεται ο παλαιότερος τρόπος ανθρώπινης παράδοσης, οι μύθοι, οι διαδόσεις, οι θρύλοι και τα παραμύθια. Στη Μαύρη Ήπειρο έχουμε πληθώρα μυθολογιών, εδώ συναντιούνται πολύ διαφορετικοί λαοί. Οι αδιάκοπες μεταναστεύσεις που συνεχίστηκαν σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας έχουν φέρει σε επιμιξία τους λαούς αυτούς, με αποτέλεσμα οι διάφοροι δανεισμοί θεών, μύθων, συμβόλων να έχουν κάνει συγκεχυμένα τα σύνορα ανάμεσα στις μυθολογίες. Κυρίαρχο στους νέγρους αφρικάνους είναι η φυλετική προέλευση. Η εθνική ιστορική συνείδηση για τα νεοσύστατα κράτη της Αφρικής παραμένει ακόμη και σήμερα κάτι αφηρημένο και ασαφές.

Οι Πυγμαίοι και οι Μπαντού αφηγούνται σ’ ένα μύθο ότι τα παλιά χρόνια ένα τέρας είχε καταβροχθίσει  όλους τους ανθρώπους, και στη γη δεν έμεινε παρά μια γριά που είχε κρυφτεί και που, χωρίς άντρα, γέννησε ένα παιδί στολισμένο με φυλαχτά που το ονόμασε Θεό, τον Λιτουολονέ. Την ημέρα που γεννήθηκε το παιδί, απόχτησε κιόλας το σώμα ενός κανονικού άντρα. Ρώτησε τη μητέρα του πού βρίσκονται οι άλλοι άνθρωποι και μόλις πληροφορήθηκε την ύπαρξη του τέρατος Καμάππα, πήρε ένα μαχαίρι και πήγε να χτυπηθεί μαζί του. Μόλις το μυθικό ζώο τον κατάπιε, εκείνος ξέσκισε τα σωθικά του και ελευθέρωσε μέσα από την κοιλιά του μυριάδες ανθρώπινα πλάσματα.

Στη μυθολογία των Βουσμάνων το ανώτατο ον, ο θεός Κάανγκν, είναι ένας μάγος που η δύναμή του  έγκειται στην κατοχή ενός ειδικού δοντιού, ενώ χρησιμοποιεί τα πουλιά για αγγελιοφόρους ή απεσταλμένους. Τον έφαγε ο Δράκος Κβαϊχέμ, που τον ξέρασε κατόπι. Μια άλλη φορά του επιτέθηκαν οι Άνθρωποι-Αγκάθια και τον σκότωσαν. Τα μυρμήγκια έφαγαν το πτώμα του και δεν άφησαν παρά τα κόκαλά του, που όμως ξανακόλλησαν και ο Κάανγκν αναστήθηκε. Μια από τις κόρες του παντρεύτηκε φίδια, που ήταν και άνθρωποι και που έγιναν έτσι οι υπήκοοι του Κάαγκν. Μια περιοχή της ανθρώπινης συνείδησης διακατέχεται πάντα από άλογες δυνάμεις, γι’ αυτό και η ανάγκη για δημιουργία μύθων δεν χάνεται μαζί με τους πρωτόγονους ανθρώπους αλλά συνυπάρχει μαζί με τη λογική συνείδηση, ένα μίγμα λόγου και παράλογου, το οποίο με συνδυασμένες τις λογικές και άλογες δυνάμεις της ψυχής κατασκευάζει ο άνθρωπος, σαν μια αδήριτη υπαρξιακή του ανάγκη. Ο αφρικανός έφτιαξε έναν κόσμο που άλλοτε συμμορφώνεται με τους νόμους της λογικής και άλλοτε όχι, μια σύνθεση ενός κόσμου εν μέρει λογικού και εν μέρει άλογου.

Τα παραμύθια της μαύρης ηπείρου έχουν πολλά στοιχεία παρμένα από την αφρικανική μυθολογία. Σε  αντίθεση όμως με τους μύθους, τους θρύλους και τις παραδόσεις που περιγράφουν ιστορίες και έπη με συγκεκριμένα πρόσωπα, στα παραμύθια ο τόπος, ο χρόνος και τα πρόσωπα είναι θαμπά και αόριστα. Τα παραμύθια είναι φανταστικές ιστορίες, γεμάτες θαύματα κι έχουν ελάχιστη σχέση με την πραγματικότητα όσον αφορά τα πρόσωπα, το χρόνο και τον τόπο και δεν δεσμεύονται από φυσικούς νόμους, ενώ κινούνται μέσα σ’ έναν παντοδύναμο μαγικό κύκλο. Οι μύθοι γεννηθήκανε με την πρόθεση να διδάξουνε και να μεταφέρουνε την ιστορική πορεία της φυλής στους νεότερους. Τα παραμύθια είναι απλά παιχνίδια της φαντασίας και συνθέσεις λογικής και παράλογου. Το κύριο χαρακτηριστικό των λαϊκών αυτών θεμάτων είναι ότι υπάρχουν σε όλα τα πλάτη της γης και σε όλες τις εποχές. Πολλά από αυτά πιστεύεται πως πλάστηκαν από κάθε λαό ανεξάρτητα και αυθόρμητα, όταν ο λαός αυτός προχώρησε σε μία ορισμένη βαθμίδα πολιτισμού, ενώ άλλα φαίνεται πως μεταφέρθηκαν από τη μία χώρα στην άλλη. Παρ’ όλες τις ιδιαιτερότητες των αφρικάνικων παραμυθιών ανακαλύπτουμε συχνά ομοιότητες με ευρωπαϊκά και αραβικά παραμύθια στη βασική τους πλοκή, ακόμη και σε μέρη παρθένα από την παρουσία της ευρωπαϊκής ή της αραβικής σκέψης, πράγμα που αποδεικνύει ότι πάνω από εθνολογικά και γεωγραφικά σύνορα υπάρχει ένας μίτος που συνδέει τα παραμύθια των λαών.

Το μαγικό στοιχείο είναι κυρίαρχο και μοιραίο, το προσωπικό πεπρωμένο του ενός κυριαρχεί συνήθως  τα αφρικάνικα παραμύθια και με τον τρόπο αυτό η φυλή διδάσκει την ιδιαιτερότητά της. Ο λόγος είναι προφανής. Μέσα από τη μυθική αποκάλυψη κάποιων ιστοριών και εμφανίσεων, να μεταφερθούν μηνύματα για τις βαθιές αξίες της ζωής, για τους κανόνες συμπεριφοράς, για την ομαδική διαφύλαξη των ηθών και εθίμων και των παραδόσεων της φυλής, ώστε να εξασφαλιστεί η συνέχιση της πολιτιστικής ταυτότητας.

Τα παραμύθια μιλάνε για τον τρόμο που προκαλεί το Μεγάλο Δάσος, που είναι ταυτόχρονα και μάνα τροφός, για τον άνθρωπο που άλλοτε εύκολα και άλλοτε δύσκολα γεύεται το κυνήγι, το ψάρεμα, τη συλλογή καρπών αλλά και το φόβο μπροστά στο σκοτεινό ανεξερεύνητο και μυστηριώδες άγνωστο της ζούγκλας με τους μύριους κινδύνους. Θέμα τους επίσης ο συνεχής αγώνας επιβίωσης του τροφοσυλλέκτη, του κυνηγού και του αγρότη από την απειλή της πείνας, της αρρώστιας, του θανάτου, η ανάγκη για ασφάλεια καθώς και ο πόθος του για δικαιοσύνη, αγάπη, πλούτο, φήμη και ευτυχία. Στοιχεία που επανέρχονται στην πλοκή είναι τα ταμπού, οι εξορκισμοί, η εμφάνιση των νεκρών στα όνειρα ή στον ξύπνο, η περιγραφή των ηθών και εθίμων, το ερωτικό στοιχείο, οι τελετές ενηλικίωσης, ο Βασιλιάς ή Αρχηγός του χωριού, οι σοφοί γέροντες της μικρής κοινωνίας, τα μάγια και ο παντοδύναμος Μάγος, ο Θεραπευτής, οι ψυχές των νεκρών προγόνων που μετέχουν στη ζωή των ανθρώπων, άλλοτε σαν αγαθοποιά και άλλοτε σαν κακοποιά πνεύματα, η προίκα που είναι υποχρεωμένος να καταβάλλει στους γονείς της νύφης ο άντρας, η εξουσία που πηγάζει από ένα είδος ιδιότυπης μητριαρχίας, ο -μητραδελφός- θείος που είναι υπεύθυνος για το μεγάλωμα των παιδιών, τα ζώα στα παραμύθια που είναι ανθρωπόμορφα και οι πράξεις τους ανθρωπότροπες.

Η αφήγηση των παραμυθιών στους αφρικανούς είναι υπόθεση της μικρής κοινωνίας των χωριών και  ξεκινάει με το σβήσιμο των τελευταίων αχτίδων του ήλιου. Στη διάρκεια της αφήγησης απαραίτητη προϋπόθεση είναι η απουσία του φωτός της μέρας. Η τεχνική της αφήγησης των παραμυθάδων έχει προέλευση τελετουργική. Μετά τις καθημερινές ασχολίες, το ψάρεμα, και το κυνήγι, μαζεύονται όλοι στο προαύλιο του χωριού που καίει η μεγάλη φωτιά κι εκεί αρχίζει με μια ιεροτελεστία που διαφέρει από φυλή σε φυλή η διήγηση του παραμυθά μπροστά στο φλογισμένο ακροατήριο. Ο γλαφυρός ομιλητής μιλάει με τη γλώσσα των κινήσεων και των χεριών, μιμείται ήχους ζώων και πουλιών, το θρόισμα των φύλλων του πυκνού τροπικού Δάσους, τη βοή του ανέμου, τον τριγμό των κλαδιών, το στριγγλοπούλι, τις κραυγές των πιθήκων, το γέλιο της ύαινας, το αχολόγημα του χορταριού της σαβάνας καθώς μέσα της γλιστράνε κυματιστά τα αιλουροειδή, η έκφραση του προσώπου που διανθίζει την διήγησή του και η μιμική του σώματος, τα μάτια, ο ήχος της φωνής που τη μια στιγμή ψιθυρίζει, σβήνει και χάνεται και την άλλη τα μάτια αστράφτουν, το μέταλλο της φωνής ανεβαίνει, οι κινήσεις των χεριών γίνονται γρήγορες, κοφτές, τα ρουθούνια ανοιγοκλείνουν, η γλώσσα πλαταγίζει ικανοποιημένη στα χείλη, βαθιά στο λαρύγγι δημιουργούνται κλαυθμοί ικανοποίησης, τα μακριά χέρια απλώνονται, τα ευκίνητα δάχτυλα συστρέφονται και μπλέκονται με σκιές από τις φλόγες της φωτιάς, οι μάγοι παραμυθάδες γοητεύουν το ακροατήριό τους, τα πρόσωπα των ακροατών φλογισμένα από ένταση και έξαψη ακούνε, παρακολουθούνε, συμμετέχουνε.  

Ψέματα κι αλήθεια

 Έτσι είν’ στα παραμύθια.

 

Μπορείτε να διαβάσετε το βιβλίο ή να το κατεβάσετε  σε μορφή pdf  εδώ

ή παρακάτω:

View this document on Scribd