Κριτική

 

ΙΧΝΗ, Το λίθινο χρονικό της νήσου Σύρου

 «Απόψε οι πέτρες ανοίγουν τα παράθυρά τους».

                                       Τάκης Σινόπουλος 

Ο Τέος Ρόμβος (Αθήνα, 1945) αποτελεί για τα ελληνικά λογοτεχνικά δεδομένα περίπτωση αρκετά ιδιάζουσα και μάλλον ακραία. Αέναος ταξιδευτής (Δυτική Ευρώπη, Κεντρική Αφρική), θα μπορούσε να αποτελέσει έναν θαυμάσιο οδηγό για μια ουσιαστική ταινία δρόμου του Βιμ Βέντερς.

Στα μεσοδιαστήματα που ζει στην Αθήνα, ο Ρόμβος κινείται κυρίως στο χώρο της πλατείας Εξαρχείων, της οποίας και θα μας παραδώσει, το 1985, τη συγκλονιστική της ανθρωπογεωγραφία με το βιβλίο του Τρία Φεγγάρια στην πλατεία. Οφείλω να διευκρινίσω ότι, πέρα από τα κεφάλαια για την πλατεία Εξαρχείων, το βιβλίο είναι, κυρίως, ένα άγριο οδοιπορικό στη Γιουγκοσλαβία, τη Γερμανία, το Βέλγιο, τη Γαλλία -ένα οδοιπορικό όπου, υπό το προσωπείο ενός ανέμελου και άκρως ερωτικού βίου, καιροφυλαχτούν η απόγνωση, η εξαθλίωση, ο θάνατος.

Είχε προηγηθεί, το 1976, η Τηλεφυματίωση και ακολούθησε, το 1987, ο Πλάνος Δρόμος. Κατά καιρούς δημοσίευε διηγήματά του στο περιοδικό του Λεωνίδα Χριστάκη Ιδεοδρόμιο -περιοδικό το οποίο, μετά έξι χρόνια διακοπής, κυκλοφορεί και πάλι κατά μήνα Μάρτιο του 2003 με το δοκιμαστικό τεύχος «0».

Ο Λεωνίδας Χριστάκης (πόσοι γνωρίζουν σήμερα τους παλιούς πίνακες ζωγραφικής του ή τα σχέδια που είχε κάνει, το 1959, για το βιβλίο του Κοσμά Πολίτη Κορομηλιά, στις εκδόσεις «Φέξη» κ.λπ.;) κυκλοφόρησε προ διετίας το βιβλιαράκι Τα Εξάρχεια δεν υπάρχουν, όπου αναδημοσιεύει ένα εκτενές και χαρακτηριστικό απόσπασμα από το βιβλίο του Ρόμβου που μνημονεύσαμε: πικρό χρονικό της πλατείας και ρέκμβιεμ για τους ανθρώπους της.

Αυτός, περίπου, είναι (απ’ όσο κατάφερα να ανιχνεύσω) ο χώρος του Τέο Ρόμβου, ο οποίος τα τελευταία χρόνια εξαφανίζεται και πάλι από το λογοτεχνικό προσκήνιο, ζώντας κυρίως στο Βερολίνο. Και ξαφνικά, πέφτει στα χέρια μου ένα βιβλίο του, που με αφήνει άναυδο.

Πρόκειται για ένα λεύκωμα 328 σελίδων, σε σχήμα μέγα, έκδοση του υπουργείου Αιγαίου, με τίτλο Ίχνη και υπότιτλο «Το λίθινο χρονικό της Σύρου». Από τον πρόλογο του Νίκου Σηφουνάκη πληροφορούμαστε ότι ο Ρόμβος, «…περιτρέχοντας το νησί χρόνια ολόκληρα, καταγράφει με το πάθος του συλλέκτη τα ανθρώπινα ίχνη σε βράχους, σε πλακόστρωτα, σε τοίχους και μνημεία. Θηρεύει ελπίδες, τάματα των ντόπιων και των περαστικών, τον πόθο των ερωτευμένων και την ανία των αργόσχολων…». 

Ο Ρόμβος δημοσιεύει (εάν μέτρησα σωστά) 525 φωτογραφίες του, πολλές από τις οποίες παρουσιάζουν εκπληκτική ποιότητα και μια εξαίρετη τυπογραφική απόδοση. Υπάρχουν, π.χ., φωτογραφίες χαραγμάτων πάνω σε μάρμαρο, το οποίο από μακριά κραυγάζει πως είναι παριανό. Οι φωτογραφίες τοποθετούνται σε ενότητες (χρονολογικές, θεματικές, τοπικές), και ο συγγραφέας περιορίζεται να δηλώνει δίπλα τον τόπο όπου φωτογράφισε το χάραγμα, αναθέτοντας τον υπομνηματισμό και σχολιασμό σε 103 ποιητές, πεζογράφους κ.λπ., σχετικά αποσπάσματα από τους οποίους και παραθέτει. Προσδίδει, έτσι, στη δουλειά του, πέρα από την εικαστική, και μια έντονη αφηγηματική διάσταση, ποιητική τις πιο πολλές φορές.

Το βιβλίο ανοίγει με το κεφάλαιο «Χαραγές Ψυχής», όπου επιχειρείται μια σύντομη ανασκόπηση από το ακιδογράφημα ώς τα γκράφιτι των ημερών μας. «Υποσυνείδητα έργα και παραληρηματικές δημιουργίες (γράφει ο Ρόμβος), που ανιχνεύουν τη χαμένη αθωότητα του πολιτισμού και αντηχούν τις φωνές του παρελθόντος».

Ξεκινώντας από χαράγματα προϊστορικά, ο Ρόμβος φωτογραφίζει αρκετά στην περιοχή Καστρί. Σε ένα από αυτά, σκιαζόμενο από μικρόν θάμνο με ξυλώδεις μίσχους, βλέπουμε να αχνοφαίνεται ένα κομψό, αρχαίο σκάφος.

Ο συγγραφέας αναθέτει τον σχολιασμό στον Αλεξανδρινόν:

Απ’ τον Καιρό. Είναι όλ’ αυτά τα πράγματα πολύ παληιά -το σκίτσο, και το πλοίο, και το απόγευμα.

Ακολουθούν οι αρχαϊκές επιγραφές, ενώ παρεμβάλλονται κεφάλαια με τίτλους « Εκ των υστέρων…» και «Ο κένταρχος Δομέτιος στη Σύρο».

Στις ελληνιστικές και ρωμαϊκές επιγραφές, στην κάθετη μαρμαρόπετρα διακρίνεται ο ερωτικός (απο)χαιρετισμός «Χαίρε Χλόη» -ενώ στις παλαιοχριστιανικές και ρωμαϊκές αφθονούν οι ικεσίες προς τον Κύριον του τύπου:

Κύριε βοήθι τω δούλω σου Γοργονίω Παρίω,

ενώ τα χαράγματα βρίθουν από τις φράσεις «Σώσον το πλοίον…», «Σώσαι το πλοίον μετά των συμπλεόντων…», «Κύριε σώσον την σύμπλοια Στεφάνου υπάτου, αμήν». Ποιητές και πεζογράφοι, με κατάλληλα αποσπάσματα έργων τους, σχολιάζουν καταλλήλως τα χαράγματα των εν φόβω ναυτιλλομένων, που κατέφυγαν στους όρμους.

Το βιβλίο προχωρεί με τις «Κραυγές του δρόμου». Ίχνη και μνήμες παντού -στα σκαλιά, στα σοκάκια, στους αυλόγυρους, στα γκρεμισμένα εργοστάσια, στα Λαζαρέτα, στο παλιό λοιμοκαθαρτήριο, στο ψυχιατρείο, στις φυλακές, στο νοσοκομείο, στα Καταλύματα, στα παλιά πορνεία, στο νεκροταφείο, στο οστεοφυλάκιο, στους μύλους, στα προαύλια των εκκλησιών -σε ολόκληρο το νησί.

Στην πλειονότητά τους τα σκαλίσματα (σημειώνει ο Ρόμβος) ήταν υπόθεση αρσενική, εφ’ ω και αφθονούν οι καρδιές που σκάλιζαν παντού τα αγόρια. «Περιπαθείς πόθοι. Αλγηδόνες του Έρωτα. Πυριφλεγείς Έρωτες».

Καταγράφονται λεπτομερώς οι περιοχές με τα ανθρώπινα, του παρελθόντος, ίχνη. Συγκλονιστικές είναι οι επιγραφές στα Λαζαρέτα: μια πλάκα πεταμένη στο πράσινο χορτάρι και ένα λιτό χάραγμα, εκφράζουν το δράμα μιας ζωής:

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Β. ΑΛΑΦΟΥΖΟΣ

ΠΑΡΕΒΡΕΘΗΣ ΤΟΥ ΕΤΟΥΣ 1933-1936

Ονόματα πλοίων, εικόνες της Κατοχής, χαράγματα γενεαλογικών δέντρων πάνω στις πλάκες των αλωνιών… Σκαλισμένα κεφάλια, σώματα, στολές, πολεμιστές, γοργόνες, παλάμες ανοιγμένες, οφθαλμοί λάμποντες, πάμπολλες και πάλι καρδιές, τρυπημένες από τα βέλη του έρωτα -και από κάτω οι στίχοι του Καρυωτάκη:

Μάταιη ψυχή, στην ατονίαν εσπέρας εαρινής,

ενώ θα κλείνεις τα χρυσά φτερά σου πληγωμένη,

την ώρα που σα λύτρωση κάτι θα καρτερείς,

φτωχή καρδιά, θανάσιμα μα αιώνια λυπημένη·

Είναι απέραντος ο πλούτος των ιστορικών, κοινωνικών και άλλων πληροφοριών, οι οποίες ανασύρονται μέσα από τα ίχνη των χαραγμάτων στις πέτρες της Σύρου. Απέραντο είναι και το ψυχικό βάρος που κουβαλάνε.

Στη σελίδα 212 διάβασα ένα απόσπασμα επιστολής φυλακισμένου, που έχει γραφεί το Νοέμβριο του 1916 στη Σύρα, στις φυλακές Τζιβάρα, και φέρει την υπογραφή «Κωνσταντίνος Σπέρας». Αρχίζει έτσι:

Κύριε Γραμματικέ,

Εις τους εναπομείναντας μάρτυρας συστήσατε να σπεύσουν να έλθουν μόλις κλητευθούν διότι απ’ αυτούς εξαρτάται η αποφυλάκισίς μας…

Το όνομα «Κωνσταντίνος Σπέρας» δεν πρέπει να περάσει στο ντούκου! Πριν από δύο χρόνια ακριβώς είχα διαβάσει τη συγκλονιστική αφήγησή του, για τα γεγονότα ένεκα των οποίων εγκλείεται στις φυλακές Τζιβάρας, όπου ο Ρόμβος εντοπίζει το ίχνος του… Πράγματι· το 2001 το «Ελευθερειακό Ιστορικό Αρχείο» ανατύπωσε από την έκδοση του 1919, με εισαγωγή και σημειώσεις τώρα από τον Λεονάρδο Κόττη, το βιβλιαράκι του Κωνσταντίνου Σπέρα (1893-1943), το αναφερόμενο στην ιστορική απεργία των μεταλλωρύχων της Σερίφου, το 1916, απεργία που πνίγηκε κυριολεκτικά στο αίμα, όταν ο στρατός επενέβη υπέρ του γερμαναρά ιδιοκτήτη των μεταλλείων. Ιδού ο τίτλος του βιβλίου:

Η ΑΠΕΡΓΙΑ ΤΗΣ ΣΕΡΙΦΟΥ

ήτοι

αφήγησις των αιματηρών σκηνών της 21ης Αυγούστου 1916. Εις τα μεταλλορυχεία του Μεγάλου Λειβαδίου της Σερίφου.

Τα ίχνη από το κτίριο των Λαζαρέτων, το «Ασυλο των Φρενοβλαβών», τις φυλακές Τζιβάρας, το δημοτικό νεκροταφείο κ.ά., έχουν να μας διηγηθούν εκατοντάδες ιστορίες.

Ο Ρόμβος συνεχίζει τον φωτογραφικό εναγκαλισμό (και τον σχολιασμό) κάθε πέτρας που φέρει κάποιο χάραγμα -οτιδήποτε και αν είναι αυτό. Σύγχρονα καράβια, άγκυρες, δρόμωνες, σημαίες, δικέφαλοι αετοί, ποδήλατα, αυτοκίνητα, αεροπλάνα, ψάρια, μέδουσες, αστερίες, άλογα, γαϊδουράκια, κεφάλια γάτας (ή ατσίδα; ήτοι η ανηλεώς καταδιωκόμενη ικτίς), σκυλιά, πεταλούδες, λουλούδια..

Ας κλείσουμε, λοιπόν, αυτήν τη συναρπαστική περιήγηση με τον Ε.Χ. Γονατά, οι στίχοι του οποίου παρατίθενται κάτω από το χάραγμα μιας μικρής γλάστρας με λουλούδια:

…ένα λουλούδι μου γνέφει απ’ την κλειδαριά· ξεχνιέμαι και του μιλάω ώρες.                                                                                                                                               

Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος